همدان؛ شهری که مفاخرش چراغ راه آینده‌اند

هگمتانه، گروه همدان‌شناسی: پویش «فرزند هگمتانه» و ویژه‌نامه «همدان‌شناسی» روزنامه هگمتانه، با معرفی بزرگان علمی، فرهنگی و معنوی این دیار، فضای شهر را به نگارخانه‌ای از مفاخر بدل کرده است؛ حرکتی که علاوه بر زنده نگه داشتن حافظه تاریخی، همدان را به شهری با هویتی پویا و الهام‌بخش برای نسل امروز و فردا تبدیل می‌کند.
به گزارش هگمتانه؛ همدان، شهری با تاریخی کهن و فرهنگی ریشه‌دار، این روزها جلوه‌ای تازه یافته است. پویش «فرزند هگمتانه» که به همت سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری همدان آغاز شد، فضای شهری را به نگارخانه‌ای از مفاخر بدل کرده است؛ چهره‌هایی که هر یک نماد دانایی، هنر و معنویت‌اند. در کنار این حرکت شهری، روزنامه هگمتانه نیز با انتشار ویژه‌نامه «همدان‌شناسی» تلاش کرده قدمی عملی برای معرفی چهره‌های ماندگار این دیار بردارد.
هفته گذشته در بخش «همدان‌شناسی» روزنامه به معرفی شخصیت‌هایی برجسته‌ای از همدان در قالب اجرای پویش «فرزند هگمتانه» در شهر پرداختیم، پویشی‌ که نام و یاد بزرگان این دیار را بیش از پیش در ذهن مردم زنده می‌کند و با استقبال چشمگیر شهروندان و حتی مسافران مواجه شده است.
بسیاری از شهروندان در تماس‌ها و پیام‌های خود، این اقدام را حرکتی ارزشمند برای زنده نگه داشتن میراث فرهنگی و علمی شهر دانستند و حتی مسافران و گردشگرانی که در این ایام به همدان سفر کرده بودند، با دیدن تصاویر مفاخر در بیلبوردها و سپس مطالعه شرح‌حال آنان در روزنامه، از این پیوند فرهنگی ابراز خرسندی کردند.
شهروندان معتقدند معرفی مفاخر در فضاهای عمومی و رسانه‌ای، تأثیری آشکار بر چهره شهر گذاشته است و کوچه‌ها و خیابان‌ها که پیش‌تر تنها مسیرهای روزمره رفت‌وآمد بودند، امروز با حضور تصاویر بزرگان، معنایی متفاوت یافته‌اند؛ گویی هر گوشه شهر به یادآورنده بخشی از تاریخ و هویت مشترک مردم شده است.
این تغییر فضا، حتی برای مسافران و گردشگرانی که نخستین‌بار به همدان می‌آیند، نوعی پیام روشن دارد که همدان تنها شهری تاریخی نیست، بلکه خاستگاه اندیشمندانی است که سرمایه معنوی این سرزمین‌اند.
اکنون روزنامه هگمتانه در تداوم این مسیر، در قالب شماره‌‌های «همدان‌شناسی» به معرفی چهره‌هایی می‌پردازد و در این شماره نیز چند چهره برجسته دیگر از بزرگان همدان معرفی خواهند شد؛ اقدامی که هم مکمل پویش «فرزند هگمتانه» است و هم بر غنای فرهنگی شهر می‌افزاید و انتظار می‌رود با ادامه این حرکت، مجموعه‌ای ارزشمند از زندگی و آثار مفاخر همدان شکل گیرد؛ مجموعه‌ای که هم به نسل جوان برای یافتن الگو کمک خواهد کرد و هم پژوهشگران تاریخ و فرهنگ را یاری خواهد داد.
در واقع «همدان‌شناسی» تنها یک صفحه در روزنامه یا پویش "فرزند هگمتانه"چند تصویر در شهر نیست؛ حرکتی است در راستای احیای حافظه تاریخی و تقویت سرمایه اجتماعی که بازتاب گسترده نخستین شماره نشان داد مردم آماده‌اند تا با ریشه‌های خود دوباره پیوندی تازه برقرار کنند که ادامه این مسیر می‌تواند همدان را بیش از پیش به شهری تبدیل کند که نه‌تنها به تاریخ کهن خود می‌بالد، بلکه مفاخرش را چراغ راه آینده قرار می‌دهد.
همدان از دیرباز خاستگاه اندیشه، دانش و معنویت بوده است. شهری که تاریخ آن نه‌فقط در آثار باستانی و بناهای کهن، بلکه در چهره‌های برجسته علمی، فرهنگی و دینی‌اش متجلی شده است. امروز بیش از هر زمان دیگری، نیاز به بازگشت به این میراث و بازنمایی آن احساس می‌شود؛ چرا که جامعه‌ای که بزرگانش را فراموش کند، بخشی از هویت خود را از دست خواهد داد.
بازنمایی بزرگان گذشته تنها یادآوری خاطره نیست؛ چراغی است که مسیر آینده را روشن می‌کند. جوانان وقتی بدانند در دل همین شهر، اندیشمندانی برخاسته‌اند که نامشان در سطح ملی و حتی جهانی درخشیده، اعتمادبه‌نفس بیشتری برای پیمودن مسیرهای تازه خواهند یافت. خانواده‌ها و مدارس نیز می‌توانند با بهره‌گیری از این محتواها، ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی را به نسل‌های بعدی منتقل کنند.
پویش «فرزند هگمتانه» و طرح «همدان‌شناسی» در حقیقت بستری فراهم کرده‌اند تا چهره‌های ماندگار این دیار بیش از پیش شناخته شوند. از عالمان و فقیهان گرفته تا هنرمندان، نویسندگان و فرماندهان دفاع مقدس، هر یک بخشی از هویت جمعی همدان‌اند. در ادامه، در این هفته نیز به معرفی شماری از این فرزندان نام‌آور هگمتانه می‌پردازیم...

دکتر اکبر اعتماد؛ پدر برنامه هسته‌ای ایران
دکتر اکبر اعتماد، دانشمند برجسته ایرانی و بنیان‌گذار سازمان انرژی اتمی ایران، در سال 1309 در شهر همدان به دنیا آمد. دوران تحصیل ابتدایی خود را در مدرسه پهلوی همدان گذراند و سپس برای ادامه تحصیل به تهران رفت و در مدرسه البرز آموزش دید. در سال 1329 برای ادامه تحصیلات عالی راهی سوئیس شد و در مدرسه پلی‌تکنیک لوزان به تحصیل مهندسی برق پرداخت.
او در ادامه مسیر علمی خود به فرانسه رفت و به‌سرعت به عنوان مشاور حفاظت و مدیریت راکتور در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شناخته شد. دکترای فیزیک هسته‌ای خود را از مرکز فدرال تحقیقات راکتور هسته‌ای سوئیس دریافت کرد و در همان دوران به یکی از چهره‌های برجسته جامعه علمی اروپا بدل شد.
با وجود پیشنهادهای چشمگیر کشورهای اروپایی، دکتر اعتماد به عهدی که به مادرش داده بود وفا کرد و در سال 1344 به ایران بازگشت تا دانش و تجربه خود را در خدمت میهن قرار دهد. نخستین دستاورد مهم او، راه‌اندازی راکتور پژوهشی دانشگاه تهران در سال 1345 بود که با چالش‌های فراوان روبه‌رو بود. توان مدیریتی، دانش سرشار و نگاه راهبردی او موجب شد به سرعت در عرصه علمی و اجرایی کشور جایگاهی ویژه پیدا کند.
وی به معاونت وزارت تازه‌تأسیس علوم و آموزش عالی رسید و در سال 1352 ریاست دانشگاه بوعلی سینا، زادگاه مادری‌اش همدان، را بر عهده گرفت. در همان سال با تلاش او سازمان انرژی اتمی ایران بنیان‌گذاری شد؛ سازمانی که نقطه آغاز توسعه صنعت هسته‌ای در کشور به شمار می‌آید و مسیر پیشرفت علمی ایران را در این حوزه هموار ساخت.
دکتر اکبر اعتماد سال‌ها در خدمت توسعه دانش و فناوری هسته‌ای ایران کوشید و نامش به‌عنوان پدر برنامه هسته‌ای ایران در تاریخ ماندگار شد. سرانجام این دانشمند فرزانه در 22 فروردین 1404 در پاریس درگذشت و بنا به وصیتش پیکرش به زادگاهش همدان منتقل و در همانجا به خاک سپرده شد.
اکبر اعتماد نمونه‌ای از فرزندان شایسته هگمتانه است که علم و تخصص خود را نه برای شهرت جهانی، بلکه برای اعتلای ایران به کار گرفت؛ یاد و نام او در تاریخ معاصر کشور همچون چراغی فروزان خواهد درخشید.

دکتر محمدعلی زلفی‌گل؛ دانشمند شیمی و وزیر علوم
محمدعلی زلفی‌گل، متولد سال 1345 در روستای صالح‌آباد از توابع شهرستان آشتیان، از چهره‌های برجسته علمی کشور و فرزند نام‌آور دیار هگمتانه است. او تحصیلات خود را با دریافت کارشناسی از دانشگاه اراک (1369) آغاز کرد و سپس در مقطع کارشناسی‌ارشد از دانشگاه صنعتی اصفهان (1372) ادامه داد. زلفی‌گل در سال 1376 موفق به اخذ مدرک دکتری شیمی از دانشگاه شیراز شد و به عنوان دانشجوی نمونه این دانشگاه شناخته شد.
پس از فراغت از تحصیل، فعالیت علمی او در دانشگاه بوعلی‌سینا همدان آغاز شد و به سرعت مسیر پیشرفت علمی را پیمود؛ در سال 1380 به مرتبه دانشیاری و در سال 1384 به مرتبه استادی رسید. وی در همین سال‌ها از سوی انجمن شیمی ایران به عنوان «شیمیدان برجسته زیر 40 سال» معرفی شد و جایزه دکتر ارشیا آزاد را دریافت کرد.
دستاوردهای علمی زلفی‌گل بسیار گسترده است؛ او بیش از 530 مقاله علمی در نشریات معتبر بین‌المللی آی‌اس‌آی(ISI) منتشر کرده و در بیش از 20 طرح تحقیقاتی ملی و دانشگاهی به عنوان مجری یا همکار حضور داشته است. افتخارات او شامل کسب رتبه اول پژوهش‌های بنیادی در جشنواره بین‌المللی خوارزمی، دریافت جایزه از سازمان کنفرانس اسلامی، دریافت نشان درجه دو ملی پژوهش از ریاست جمهوری (1390)، انتخاب به عنوان استاد نمونه کشوری (1394) و دریافت جایزه علمی علامه طباطبایی بنیاد ملی نخبگان است.
فعالیت‌های او تنها محدود به حوزه تخصصی شیمی نیست؛ زلفی‌گل در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز نقش‌آفرین بوده و مقالاتی در حوزه‌های علم‌سنجی، سیاست‌گذاری علم و فرهنگ منتشر کرده است.
سرانجام، در شهریورماه 1400 با رأی اعتماد نمایندگان مجلس شورای اسلامی، دکتر محمدعلی زلفی‌گل به عنوان وزیر علوم، تحقیقات و فناوری دولت شهید سید ابراهیم رئیسی منصوب شد تا مسؤولیت خطیر هدایت نظام علمی و پژوهشی کشور را برعهده گیرد.
امروز نام او به عنوان یکی از مفاخر علمی همدان و کشور می‌درخشد؛ چهره‌ای که مسیر زندگی‌اش نمونه‌ای روشن از تلاش، دانش‌اندوزی و خدمت به علم و فرهنگ ایران است.

حمید حسام؛ نویسنده ماندگار ادبیات دفاع مقدس
حمید حسام، متولد 1340 در همدان، از چهره‌های برجسته و اثرگذار در حوزه ادبیات مقاومت و دفاع مقدس است. او تحصیلات خود را در رشته ادبیات فارسی تا مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران ادامه داد، اما مسیر زندگی‌اش با حضور در جبهه‌های جنگ تحمیلی پیوندی عمیق خورد. همین تجربه‌های ناب و زیسته مستقیم، الهام‌بخش اصلی آثار ادبی او شد.
حسام با انتشار کتاب «غواص‌ها بوی نعنا می‌دهند» قدم به عرصه ادبیات دفاع مقدس گذاشت و به سرعت به عنوان نویسنده‌ای متعهد و توانا شناخته شد. پس از آن، داستان بلند «راز نگین سرخ» در سال 1378 و مجموعه داستان کوتاه «دهلیز انتظار» را به جامعه ادبی عرضه کرد؛ اثری که بعدها توسط اسماعیل اریب به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شد.
از جمله آثار شاخص او، کتاب «خداحافظ سالار» است؛ روایتی داستانی برگرفته از خاطرات همسر سرلشکر شهید حاج حسین همدانی، قافله‌سالار مدافعان حرم. این اثر به زندگی، مقاومت و فراز و نشیب‌های همسر سردار همدانی از کودکی تا شهادت او در سال 1394 می‌پردازد و به یکی از پرخواننده‌ترین کتاب‌های حوزه دفاع مقدس تبدیل شده است.
حمید حسام تنها نویسنده‌ای است که تاکنون موفق به دریافت سه تقریظ از مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) شده است؛ آثاری چون «وقتی مهتاب گم شد»، «آب هرگز نمی‌میرد» و «مهاجر سرزمین آفتاب» مورد توجه ویژه معظم‌له قرار گرفته‌اند. افزون بر این، کتاب «آب هرگز نمی‌میرد» در سال 1394 جایزه ادبی جلال آل‌احمد را نیز به دست آورد.
امروز حمید حسام به عنوان یکی از مهم‌ترین نویسندگان ادبیات دفاع مقدس شناخته می‌شود؛ نویسنده‌ای که قلمش روایتگر حماسه‌های ماندگار و بازتاب‌دهنده فرهنگ ایثار و مقاومت است. آثار او نه‌تنها حافظه تاریخی ملت ایران را زنده نگه داشته‌اند، بلکه نسل جوان را با روحیه ازخودگذشتگی و فداکاری رزمندگان آشنا می‌کنند.
پرویز اذکایی؛ مورخ فرزانه و فرزند دانای هگمتانه
دکتر پرویز اذکایی، از برجسته‌ترین پژوهشگران و مورخان معاصر، در 21 فروردین‌ماه 1318 در شهر همدان چشم به جهان گشود. او از همان آغاز، دل در گروِ دانش و فرهنگ این دیار کهن داشت و تحصیلات خود را در مدرسه آلیانس و دبیرستان پهلوی همدان به پایان رساند.
اذکایی پس از گذراندن خدمت نظام، به آموزش و کتابداری در مدارس ملی همدان پرداخت و سپس با علاقه‌ای ژرف به تاریخ و معارف ایرانی و اسلامی، راهی حوزه‌های علمیه شد تا دروس مذهبی را نزد علمای برجسته، از جمله آخوند ملاعلی معصومی همدانی، فراگیرد.
در کنار فعالیت‌های علمی، همکاری او با نشریات محلی همچون نهیب غرب، مبارز همدان و پیک اسلام نشان از دغدغه فرهنگی و اجتماعی وی داشت. پس از پایان تحصیلات دانشگاهی در رشته تاریخ از دانشگاه تهران، سردبیری مجله وحید را بر عهده گرفت و سپس در وزارت فرهنگ و مرکز مردم‌شناسی ایران به پژوهش در متون تاریخی پرداخت.
اذکایی در سال 1354 برای ادامه تحصیل راهی انگلستان شد و در دانشگاه منچستر با نگارش رساله‌ای درباره جغرافیای تاریخی همدان، دکترای خود را در رشته مطالعات شرقی دریافت کرد.
او بعدها به عضویت هیأت علمی چندین دایره‌المعارف مهم کشور از جمله دایره‌المعارف تشیع، دانشنامه جهان اسلام و دایره‌المعارف بزرگ اسلامی درآمد و آثار گران‌سنگی در زمینه تاریخ، ایران‌شناسی و فرهنگ اسلامی از خود به یادگار گذاشت.
دکتر پرویز اذکایی تا واپسین روزهای زندگی، در راه پاسداشت میراث علمی و فرهنگی ایران کوشید و نامش به‌عنوان یکی از فرزندان فرهیخته هگمتانه در حافظه فرهنگی همدان جاودانه ماند. او در 25 فروردین 1402 چشم از جهان فروبست، اما آثار و اندیشه‌هایش همچنان چراغی فروزان در مسیر پژوهش و معرفت است.

بهناز ضرابی‌زاده؛ بانوی داستان‌نویس همدانی و خالق «دختر شینا»
بهناز ضرابی‌زاده، نویسنده و پژوهشگر برجسته حوزه ادبیات دفاع مقدس، در سال 1347 در همدان چشم به جهان گشود. او فعالیت ادبی خود را از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آغاز کرد و سال‌ها به‌عنوان کارشناس بخش آفرینش‌های ادبی فعالیت داشت.
ضرابی‌زاده در طول مسیر فعالیتش بیش از 250 اثر داستانی و ادبی خلق کرده و بسیاری از آن‌ها در جشنواره‌های مختلف برگزیده شده‌اند. او علاوه بر نویسندگی، مسؤولیت‌های فرهنگی و ادبی متعددی را بر عهده داشته است؛ از جمله سردبیری نشریه استانی «جاودانه‌ها»، دبیری انجمن داستان دفاع مقدس (از سال 1386)، عضویت در شورای نویسندگان بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، عضویت در شورای انتخاب کتاب بنیاد شهید استان همدان، دبیری انجمن داستان سازمان بسیج هنرمندان و مدیریت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان همدان است.
او در کارنامه خود افتخارات بسیاری دارد؛ از کسب مقام نخست نخستین جایزه داستان کودک و نوجوان با موضوع امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی گرفته تا عناوین برتر در یادواره شهدای دانشجویی کشور، کنگره سراسری حضرت زینب(س)، جشنواره کتاب سال «سلام» برای کتاب «آدم برفی» و معرفی به عنوان نخبه بسیجی در سال 1388.
اما نقطه اوج فعالیت‌های او، نگارش کتاب «دختر شینا» است؛ اثری ماندگار که روایت خاطرات قدم‌خیر محمدی‌کنعان، همسر سردار شهید حاج ستار ابراهیمی است. این کتاب در سال 1395 مورد تقریظ مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) قرار گرفت و در شانزدهمین دوره جایزه کتاب سال دفاع مقدس، عنوان کتاب سال را از آن خود کرد. «دختر شینا» امروز نه‌تنها در ایران بلکه در میان مخاطبان جهانی به عنوان یکی از آثار شاخص ادبیات مقاومت شناخته می‌شود.
بهناز ضرابی‌زاده با قلمی روان و سرشار از صداقت، توانسته است روایت‌های انسانی و عاطفی از دفاع مقدس را به نسلی منتقل کند که شاید جنگ را تنها در کتاب‌ها خوانده باشند. او از جمله فرزندان نام‌آور هگمتانه است که با آثارش، فرهنگ ایثار و مقاومت را برای آیندگان به یادگار گذاشته است.
همدان شهری است که ریشه‌های تاریخی، فرهنگی و علمی آن در هر کوچه و خیابان جاری است. معرفی چهره‌های ماندگار این دیار، تنها یادآوری گذشته نیست، بلکه ترسیم افقی روشن برای آینده است. بازنمایی مفاخر در قالب پویش‌های شهری و صفحات فرهنگی، به نسل امروز نشان می‌دهد که هویت همدان نه در بناهای کهن یا روایت‌های تاریخی تنها، بلکه در اندیشه‌ها، قلم‌ها و تلاش‌های فرزندان این سرزمین زنده است.
این حرکت فرهنگی، پلی است میان گذشته و امروز؛ پلی که می‌تواند نسل جوان را به ریشه‌های خود پیوند دهد و اعتمادبه‌نفسی تازه برای ساخت فردا در آنان بیافریند. همدان امروز بیش از پیش شهری است که هم به تاریخ کهن خود می‌بالد و هم به سرمایه‌های انسانی و فرهنگی‌اش؛ شهری که مفاخرش چراغ راه آینده‌اند.