هگمتانه، گروه خبر همدان: در حالی که سال‌هاست خرید هندوانه در شب چله به عادتی رایج تبدیل شده، بررسی‌ها نشان می‌دهد این میوه نه‌تنها ریشه‌ای کهن در آئین چله ندارد، بلکه با توجه به کم‌آبی همدان و ممنوعیت کشت این محصول در استان، هر سال حجم زیادی هزینه برای واردات آن از جنوب کشور صرف می‌شود و بسیاری از شهروندان و مسؤولان معتقدند زمان فرهنگ‌سازی برای کاهش مصرف هندوانه در شب یلدا فرا رسیده است.
به گزارش هگمتانه؛ هر ساله با سرد شدن هوا و نزدیک شدن به بلندترین شب سال، خیابان‌های همدان شاهد صحنه‌ای تکراری هستند؛ وانت‌هایی پر از هندوانه که در سرمای زمستان کنار خیابان‌ها صف کشیده‌اند و یا چرخ‌هایی از انباشت آن در بازار بزرگ همدان‌‌، که مردم تنها برای حفظ یک رسم، در جست‌وجوی بزرگ‌ترین و سرخ‌ترین هندوانه می‌گردند.
اما در پس این تصویر آشنا، واقعیتی نهفته که کمتر به آن پرداخته شده، اینکه هندوانه هیچ‌گاه جزو اجزای قدیمی و اصیل سفره چله نبوده است.
نه در روایت‌های تاریخی و نه در آداب نسل‌های پیشین همدان، هندوانه جایگاهی نداشته و اضافه شدن آن به سفره چله، بیشتر نتیجه تبلیغات، روایت‌های شفاهی و بعدها فرهنگ‌سازی‌های غیررسمی بوده است.
در مقابل، این میوه پرآب‌بر، امروز یکی از نمادهای مصرف نادرست منابع آب در استانی است که سال‌هاست با بحران بی‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند.
همدان از معدود استان‌هایی است که کشت هندوانه در آن ممنوع شده؛ نه از سر سلیقه، بلکه به‌دلیل واقعیتی تلخ، چرا که میزان آب مصرفی هندوانه به حدی بالاست که حتی یک فصل کشت آن می‌تواند سطح قابل‌توجهی از منابع آبی استان را کاهش دهد.
با وجود این ممنوعیت، تقاضای شب چله از بین نرفته و همین موضوع موجب شده هر ساله هزاران تن هندوانه از استان‌های جنوبی وارد همدان شود؛ مسیری که هزینه‌ حمل‌ونقل، سوخت، سردخانه، ضایعات و افزایش قیمت نهایی محصول را به همراه دارد. از سوی دیگر، تجربه سال‌های اخیر نشان داده که کیفیت هندوانه‌های زمستانی اغلب نامطلوب است؛ بسیاری از آنها سفید، بیش‌ازحد رسیده یا خراب‌اند و بخش قابل‌توجهی از خرید مردم عملاً دور ریخته می‌شود.
این‌همه در حالی است که بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند حفظ این رسم تازه‌وارد، نه اقتصادی است، نه زیست‌محیطی و نه حتی مطابق سنت‌های اصیل یلدای ایرانی است.
اما هنوز پرسش مهم پابرجاست که چرا باید در استانی که کشت هندوانه در آن ممنوع است و منابع آبی آن در خطر است، این میوه به رسم شب چله تبدیل شود و مهم‌تر اینکه، چگونه می‌توان فرهنگ‌سازی کرد تا مردم بدون فشار و اجبار، مصرف آن را در این شب کاهش دهند؟

نظر شهروندان؛ هندوانه شب چله نه قابل خوردن است نه ضروری
شهروندان همدانی هم تأکید دارند که میوه هندوانه قبلا در آئین شب چله نبوده و بعدا وارد شده و باید فرهنگ‌سازی شود که ضرورتی ندارد برای تهیه این میوه هزینه زیادی کرد و از طرفی با وجود کم‌آبی در استان باید فرهنگ‌سازی در ممنوعیت کامل کشت این محصول صورت گیرد.
خانم ذوالفقاری یکی از این شهروندان بیان کرد: ما شب چله هندوانه می‌خریم، اما اغلبش سفید و خراب است و فقط پول می‌دهیم که رسم را حفظ کنیم، در حالی که اصلاً در آئین قدیم هندوانه نبوده است؛ با این شرایط کم‌آبی، بهتر است مردم کمتر سمت خرید این میوه بروند.
خانم رجبی هم از داستان قدیم میرزا حاجب و داروغه و هندوانه شب چله گفت و اینکه در داستان‌ها گفته می‌شود با چه ترفندی هندوانه‌های میرزا حاجب فروخته شد.
او ادامه داد: حاکم به اصرار میرزا گفت که خوردن هندوانه و آب آن ضامن سلامتی است، به ویژه اگر در شب چله خورده شود و این باعث شد هندوانه‌های میرزا به قیمت خیلی بالایی به فروش برسند.
خانواده آقای افسره هم که از بازار همدان خریدهایی کرده و دور میدان امام (ره) نشسته و استراحتی می‌کردند، بیان کردند: حجم آب برای کشت هندوانه خیلی بالاست و ما عملاً آب را با محصول می‌فروشیم.
آقای افسره گفت: بهتر است مردم فصل خودش هندوانه بخورند، نه در زمستان؛ متأسفانه کشاورزان هم گوش نمی‌دهند که این محصول ممنوعیت کشت دارد و نباید آن را بکارند.
آقای مولایی نیز گفت: وقتی هندوانه گران‌تر از موز می‌شود و کیفیت هم ندارد، چرا باید به‌خاطر یک رسم تازه‌وارد مصرفش کنیم، همدان آب ندارد، باید مردم آگاه شوند.
آقای اسدی ادامه داد: هم من و هم خیلی از مردم می‌دانیم هندوانه شب چله معمولاً خراب است اما چون رسم شده، می‌خریم؛ درحالی‌که ما آب نداریم و این آبی هم که داریم از استان دیگری آمده است، گفته می‌شود آب تالوار هم دارد کم می‌شود و باید به فکر باشیم.

نظر کارشناسان و مسؤولان جهاد کشاورزی
مدیر زراعت جهاد کشاورزی همدان هم با بیان اینکه سازمان جهاد کشاورزی وظیفه تأمین نیاز کشور را دارد، اما نه بیش از الگوی کشت اظهارکرد: هندوانه شب چله در همدان تأمین نمی‌شود و قطعاً باید از مناطق جنوبی وارد شود، چون در استان ما کشتش محدود شده است.
علی بایگانه با اشاره به اینکه اگر کشاورزان طبق الگوی کشت عمل کنند، هم آب کمتر هدر می‌رود و هم خودشان ضرر نمی‌کنند، تأکید کرد: برای شب چله برنامه تأمین هندوانه بیشتر در حوزه تنظیم بازار است، نه بخش تولید اما نکته مهم این است که کشاورزان و مردم باید با مفهوم الگوی کشت آشنا شوند و این محصول بی‌رویه کشت نشود.
این مسؤول خاطرنشان کرد: مردم و کشاورزان باید با واژه الگوی کشت آشنا شوند و در این امر جهاد کشاورزی را یاری کنند.
مدیر باغبانی جهاد کشاورزی همدان هم با بیان اینکه اولویت وزارت جهاد کشاورزی امنیت غذایی پایدار است گفت: مهم‌ترین وظیفه ما این است که جامعه به غذای مورد نیاز خود به‌صورت پایدار دسترسی داشته باشد و از طرفی برنامه الگوی کشت وجود دارد که مشخص می‌کند چه محصولی در چه منطقه‌ای و در چه سطحی کشت شود.
حجت‌الله شهبازی با اشاره به اهمیت بهبود تراز تجاری کشاورزی افزود: ما در مجموع محصولاتی را وارد کشور می‌کنیم که ارز بری می‌کند یا محصولاتی را از کشور خارج می‌کنیم که ارزآوری دارد اما باید به ارزآوری توجه جدی داشته باشیم.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر چهار قلم محصولات گرمسیری موز، انبه، نارگیل و آناناس مجوز واردات به کشور را دارند عنوان کرد: دولت به دنبال بهبود تراز ارز کشاورزی است و به همین خاطر به دنبال کاهش کفه واردات و سنگین‌تر کردن کفه صادرات است؛ در این راستا دولت برنامه تولید محصولات گرمسیری را در شرایطی چون گلخانه‌ای کشور دارد تا برنامه بهبود ارز کشاورزی، الگوی کشت و امنیت غذایی را هر سه باهم دنبال کند.
مدیر باغبانی جهاد کشاورزی همدان با تأکید بر مدیریت کشت و مصرف آب بهینه خاطرنشان کرد: ما تأکید داریم بیش از الگوی کشت، کشت هندوانه انجام نشود و آب برنامه‌ریزی‌شده در هر استان ملاک است؛ در همدان کشت این محصول محدود یا ممنوع شده است.
شهبازی با اشاره به واردات بین استانی هندوانه برای شب چله افزود: هندوانه برای شب چله قطعاً باید از مناطق جنوبی تأمین شود و وظیفه اصلی ما تولید بر اساس الگوی کشت است نه اینکه بی‌رویه محصولی آب‌بر تولید کنیم.
وی نقش فرهنگ‌سازی را مهم دانست و افزود: در موضوع آداب و رسوم، مانند شب چله، دستگاه‌های دیگر هم نقش دارند؛ اگر قرار است مردم کمتر مصرف کنند یا شیوه مصرف اصلاح شود، نیاز به فرهنگ‌سازی است و اما وظیفه اصلی ما تأمین محصول در حد نیاز جامعه است.
مدیر باغبانی جهاد کشاورزی همدان در پایان بیان کرد: کنترل سطح کشت، مدیریت آب و آموزش به مردم درباره مصرف درست، راهکار اصلی است.
بررسی نظرات شهروندان و مسؤولان نشان می‌دهد که با وجود تبدیل شدن هندوانه به بخشی از سفره شب چله، این سنت نه‌تنها اصالت تاریخی ندارد، بلکه به دلیل کم‌آبی شدید استان، ممنوعیت کشت هندوانه در همدان و هزینه‌های بالای واردات آن از سایر مناطق، ضروری هم نیست.
کارشناسان معتقدند فرهنگ‌سازی آرام و تدریجی می‌تواند به کاهش این مصرف پرهزینه کمک کند، بدون آنکه فشار اقتصادی یا فرهنگی بر مردم وارد شود.